kunst, tuinen en een prachtig klooster
Museum Catharijneconvent Utrecht
Ons wedstrijdvoorstel voor de uitbreiding van het museum neemt het middeleeuwse kloosterensemble als uitgangspunt. De ruimtelijke schoonheid van het klooster staat centraal en verrijkt de museale beleving. De museale zonering wordt nauwkeurig afgestemd op de natuurlijke condities van de bestaande panden. Enkele met voorzichtige hand toegevoegde bouwvolumes van hout en baksteen zorgen voor de gewenste vernieuwing en extra ruimte. De nieuwbouw is tijdloos en duurzaam en kan samen met het bestaande ensemble (liefst heel) oud worden.
| locatie: | Utrecht, binnenstad |
| ontwerp: | wedstrijd/eindronde met 5 ontwerpteams, 2022 |
| installatietechnisch advies: | Jan Piet van der Weele |
| beelden: | KSA, met speciale dank aan Mia Barnard, Ewout de Bleser en Teun van Dillen |
| publicatie: | https://architectenweb.nl/nieuws/artikel.aspx?ID=51590 |
De situatietekening in het historische centrum van Utrecht, tussen Lange Nieuwstraat, Zuilenstraat en Nieuwe Gracht. zwart: bestaande gebouwen; rood: de door ons voorgestelde toevoegingen
Een complexe ontwerpopgave
Museum Catharijneconvent, hét museum voor religieuze kunst in Nederland, is gevestigd in een kloostercomplex in de binnenstad van Utrecht. Het museum heeft behoefte aan meer zichtbaarheid, grotere multifunctionele ruimtes en eigentijdse bezoekersfaciliteiten. Vijf geselecteerde ontwerpteams werkten aan gevoelige onderwerpen en legden een complexe technische, ruimtelijke en logistieke puzzel. Doorslaggevend voor de beslissing voor het winnende ontwerpvoorstel bleek de vraag hoe een hedendaags museum zichzelf door middel van architectuur wil onderscheiden, welke beeldtaal men hierbij gepast (en spectaculair genoeg) vindt en hoe nieuwe interventies op een duurzame en verantwoorde manier kunnen bijdragen aan het ervaarbaar maken van het bestaande monument. Op deze vraag gaven de ontwerpteams (Caruso StJohn, Cruz Ortiz, HCVA, KAAN en KSA) fundamenteel verschillende antwoorden.
De huidige entree van het museum wordt door bezoekers en het museum als te onzichtbaar en niet uitnodigend ervaren.
De bestaande kloostertuin is momenteel geen deel van de museale beleving. De bestaande ruimtes hebben geen verbinding tussen binnen en buiten.
Het historische interieur van de kloostergang is momenteel nauwelijks zichtbaar als gevolg van het gebruik als hoog-geconditioneerde tentoonstellingsruimte voor kostbare kunstwerken.
Ensemble
Het museum is een gevarieerd ensemble dat bestaat uit verschillende karakteristieke panden, tuinen en terrassen die samen zorgen voor een rijk en ruimtelijk geheel met complementaire kwaliteiten. Ons voorstel is erop gericht de karakterverschillen van bestaande en nieuwe ruimtes te benutten, de verschillende ruimtes en bouwdelen op een betekenisvolle manier met elkaar te verbinden en in te zetten voor het verhaal dat het museum wil vertellen.
In onze ogen vormt het klooster het grootste bezit en belangrijkste tentoonstellingsobject van het museum, maar dit bijzondere gegeven is thans nauwelijks waarneembaar. In de huidige opstelling gaan de historische ruimtes schuil achter museum-technische toevoegingen zoals verduisteringen, karakterloos stucwerk en voorzetramen. Ons voorstel is erop gericht de schoonheid, patina en gelaagdheid van het kloostercomplex deel uit te laten maken van een integrale museale ervaring.
Het huidige museum bestaat uit enkele duidelijk te onderscheiden entiteiten die in ons voorstel allen blijven behouden: het klooster (rood), het grachtenpand (groen), het auditoriumgebouw (blauw) en het zogenaamde stratenmakershuisje (lichtblauw). De kathedraal en een pand langs de Zuilenstraat (roze) behoren tot het ensemble maar zijn geen onderdeel van de ontwerpopgave.
In het ontwerp krijgt de kloostergang een centrale verbindende rol, los van de eigenlijke collectiepresentatie. Zoals gebruikelijke in de middeleeuwse traditie is de kloostergang een wandelgebied die de verschillende panden die bij het klooster horen met elkaar verbindt.
De nieuwe noordvleugel wordt tegen de zuidgevel van de kathedraal aangebouwd en voegt zich naadloos in het bestaande ensemble. De loggia is een échte toevoeging voor het museum dat thans nauwelijks gebruik maakt van de mogelijkheden van de bestaande, potentieel prachtige tuinen.
De verschillende buitenruimtes spelen in het voorstel een centrale rol. Het museum beschikt na de verbouwing over een intensief beplante, toegankelijke kloostertuin, een wilde 'verborgen' tuin en een terras.
De nieuwe noordvleugel van de kloostergang maakt de huidige driezijdige rondgang compleet. De ruimte is bedoeld als verblijfsruimte voor groepen, wandelgang met eigentijdse kunst, overgangsruimte tussen binnen en buiten en loggia met zicht op de tuin.
Verhalen
Museum Catharijneconvent is een plek waar mensen komen om verhalen te horen, te lezen, te zien, te ervaren en uit te wisselen. Hierbij gaat het evenzeer om introspectie en het gesprek als om de aangeboden inspiratie en informatie. De opeenvolging van gebouwen en tuinen vormt hierbij een eigen verhaallijn die naast de tentoonstellingen en de collectiepresentatie betekenis heeft.
We hechten daarom veel waarde aan de zintuigelijke beleving van nieuwe en bestaande ruimtes, aan de akoestiek, de tactiliteit van toegepaste materialen, de kwaliteit van daglicht, kunstlicht en uitzichten. Hiernaast is er in nieuwe en bestaande ruimtes gelegenheid tot verblijf en ontmoeting.
Plattegrond begane grond: in roze de verbindende publieksruimtes, met de nieuwe noordvleugel van de kloostergang. Om de bestaande ruimtes goed te kunnen ervaren wordt de historische kloostergang 'ontlast' en ontdaan van zijn functie als hoog-geconditioneerde museale ruimte. Hierdoor wordt de schoonheid van de bestaande architectuur beter ervaarbaar.
Weiterbauen aan het klooster
Aan weerskanten van het klooster voegen we twee nieuwe gebouwen toe, het 'Stadspand' en het 'Tuinhuis'. Binnen het klooster completeren we de driezijdige pandgang door een nieuwe noordvleugel, ter vervanging van de bestaande glazen brug.
De drie eigentijdse toevoegingen hebben ieder een verbindende functie, tussen klooster en stad, tussen klooster en tuin en tussen klooster en grachtenpand. In alle nieuwbouwvleugels worden binnen- en buitenruimtes op elkaar betrokken en maken uitzichten en daglicht deel uit van de architectuur.
De nieuwbouwvolumes zijn met hun karakteristieke kleurstelling, fraaie hoge ruimtes, houten plafonds en kapstructuren geïnspireerd op de oudbouw. Tegelijkertijd zijn ze mede door hun duurzaam materiaalgebruik en royale raamopeningen onmiskenbaar eigentijds.
Het beginpunt van de collectiepresentatie: het nieuwe 'tuinhuis' is een prachtige houtconstructie met karakteristieke ruimtelijke kwaliteiten die passen bij de religieuze kunst die per definitie bedoeld is voor ruimtes met karakter (in plaats van witte dozen).
Het eindpunt van de collectiepresentatie: de dubbele zolder van het nieuwe stadspand, net als het 'tuinhuis' een fraaie houtconstructie, biedt gepaste ruimtelijke mogelijkheden voor pronkstukken en uitzicht op stad en dom.
Plattegrond eerste verdieping: hier bevindt zich de collectiepresentatie in speciaal op het doel toegesneden ruimtes. De nieuwbouwvolumes aan weerskanten van de pandgangen vormen waardige begin- en eindpunten.
Van binnenuit biedt het 'stadspand' fraai uitzicht op de Lange Nieuwstraat. De ruimte vormt de overgang tussen stad en klooster en maakt deel uit van het plein en het omliggende winkelgebied.
Verbinding van stad en klooster
Het nieuwe entreegebouw aan de Lange Nieuwstraat voegt zich als vanzelfsprekend in het Utrechtse stadsweefsel. Het presenteert zich als deel van de straat en opent zich met grote etalages naar de stad.
De dubbele kap refereert aan de oorspronkelijke bebouwing uit de 16e eeuw. Tegelijkertijd zorgen de abstracte vormgeving van de rode baksteengevel en de bijzondere dakhuid van keramische leien voor een beeld dat zich subtiel onderscheidt van zijn alledaagse buren.
Het relatief ondiepe volume heeft een opvallende voordeur, overhoekse etalageramen en een fraai vormgegeven poort die vooral gebruikt wordt voor kunsttransporten.
De bebouwing van het voorplein van de kathedraal in de middeleeuwen (reconstructie)
Het huidige, onbebouwde voorplein, zonder zichtbare toegang tot het museum
Het ontwerpvoorstel met nieuw entreegebouw, opgevat als 'stadspand' met referentie tot het verleden
Zonering met ruimte voor vele bezoekers
Een bezoek aan het museum zien we als een integrale ervaring waarbij de beleving van ruimtes en tuinen, het geconcentreerde bezoek van exposities en ontspanning elkaar afwisselen.
We delen het gebouwencomplex op in verschillende ruimtelijke, mentale en klimatologische zones. De zonering valt bewust niet volledig samen met een opdeling van programmaonderdelen en eventuele ‘betaalgrenzen’.
In de open zone staat de ruimtelijke ervaring van binnen- en buitenruimtes door alle bezoekers voorop en zijn de klimatologische condities afgestemd op het karakter van de historische ruimtes.
In de verschillende tentoonstellingszones zijn de klimatologische condities afgestemd op het tentoonstellen van gevoelige kunstwerken.
de open zone: de ontvangstruimte in het entreegebouw ('Stadspand') leidt naar de kloostergang, de plek waar iedereen zich kan oriënteren in het klooster en de tuin.
de open zone: aan het eind van de route komt men aan in het auditoriumgebouw met café en zitruimte in het voormalige Stratenmakershuisje. Hier heeft men zicht op oude en nieuwe gebouwen en de tweede, verborgen tuin.
Open zone- pandgang en tuin
Foyer, kennismaking en beleving voor iedere bezoeker
Voor alle bezoekers fungeert de gehele pandgang als de belangrijkste ontvangst-, ontsluitings-, oriëntatie- en ervaringsruimte, met nieuwe en bestaande doorgangen naar de tuin en de refter.
Pandgang noord, een nieuwe vleugel: loggia aan de tuin
Aan de noordkant maken we de cirkel rond door een nieuwe noordvleugel toe te voegen die zorgvuldig in de bestaande architectuur is ingepast. De vleugel heeft een ruimtelijke en logistieke betekenis.
De nieuwe kloostertuin: paradijselijk centrum van het museum
Zoals in elk klooster is de kloostertuin het ruimtelijke en symbolische centrum. Een nieuwe beplanting en zitplekken zorgen ervoor dat de centrale betekenis van de tuin door alle bezoekers ook daadwerkelijk wordt beleefd.
De zonering volgt de ruimtelijke condities van de bestaande gebouwen: lichtblauw- de beleving van de historische ruimtes staat centraal; middenblauw- de ruimtes waarbij historische ruimtelijkheid op verantwoorde wijze kan worden gecombineerd met museale, klimatologische condities; donkerblauw- nieuwbouw en zeer goed geconditioneerde historische ruimtes, met perfecte faciliteiten voor de meest kwetsbare werken
Flexibiliteit en karakter
Het grachtenpand is geschikt voor één, twee of drie verschillende tentoonstellingen tegelijkertijd. Elke verdieping heeft bijzondere kamers met uitzicht op de gracht, telkens een ‘tuinkamer’ met toegang tot een nieuwe serre en tussenin neutrale, meer dienstbare ruimtes die voor elke tentoonstelling anders kunnen worden ingericht.
Het landingsplein vormt de schakel tussen zone ‘open’, de ruimtes voor de collectiepresentatie en de tentoonstellingen.
doorsnede door het nieuwe 'tuinhuis' , het grachtenpand en het klooster.
Een Tuinhuis in het binnengebied
Aan de oostkant van het klooster bouwen we een volume met enkele kap: het Tuinhuis. Het gebouw presenteert zich als zelfstandige eenheid tussen klooster en grachtenpand. De ruimte op de begane grond doet dienst als multifunctioneel ‘landingsplein’ met infobalie. De ruimte heeft openslaande deuren en uitzicht op terras en tuin. Ze kan zelfstandig worden gebruikt of als verlengstuk van de tentoonstellingsruimte. De bestaande buitenwanden van klooster en kerk en het royale uitzicht op de historische gevels en de tuin bepalen het interieur.
De bijzondere zolderruimte op de verdieping is bestemd voor de collectiepresentatie. Ingekaderde uitzichten op kathedraal en tuin maken deel uit van de museale ervaring.
Routing door de tentoonstellingen in het grachtenpand
interieur van het grachtenpand: de tentoonstellingsruimtes aan de grachtzijde in het monumentale gebouw zijn representatief en klassiek van karakter, de overige ruimtes in het interieur zijn flexibel, eigentijds en aanpasbaar
tentoonstellingsruimte in het grachtenpand met fraai uitzicht op stad en gracht
