Courtines Diest - de ontwikkeling van een citadel

Het daklandschap boven op de courtines is een dakpark van ongekende schaal, schoonheid en verrassing. Waar je tussen mysterieuze ingesneden lanen, straten, door muren en poorten binnen in de besloten wereld van de citadel komt, sta je er hier, via smalle doorgangen en trappen opeens bovenop. Een dakpark als dit, met meters grond en daarmee een zich prachtig ontwikkelde bijzondere vegetatie kom je zelden tegen.

Het landschap en de geomorfologie zijn bepalend voor de verschijningsvorm van de historische ligging van de Citadel: een bolwerk hoog boven op de berg met vrij uitzicht over het omliggende gebied met een strak aangeplant bos dat de vijand op afstand moest houden. De landschappelijke relicten uit het verleden zijn het goud van vandaag. Er staat een volgroeid bos met volwassen eiken, beuken en iepen. Het daklandschap met bijzondere struisgrasvegetatie op zure bodem maken het tot een uniek landschap tegen de binnenstad aan. Door verandering in de tijd is het gebied grotendeels ontoegankelijk geworden en heeft het haar oorspronkelijke functies verloren. Het doel van ons ontwerpvoorstel is het waardevolle (historische) landschap te beschermen, toegankelijk en ervaarbaar te maken. We zorgen voor het herstel van een aantal cruciale interne en externe verbindingen en voegen enkele nieuwe paden, bruggen, routes en programma’s toe.

De bezoeker betreedt de Courtines via de oorspronkelijke poort die in ere wordt hersteld. De nieuwsgierige bezoeker ontdekt direct na binnenkomst het kleine hofje van Bastion 1. In deze intieme voorruimte bevindt zich de toegang naar het dakpark, een buitenterras van het café. De ruimte wordt bepaald door de nabijheid van de historische muren, de poorten van het museum, de bestaande bestrating van betonplaten en kasseien. Enkele eigentijdse, kleinere architecturale interventies zorgen voor een subtiele gedaanteverandering die de bezoeker begeleidt bij zijn ontdekkingstocht: een groot raam, een schuifpoort en een iets terugliggend, elegant lifttorentje. De wandelroute voor liftgebruikers en wandelaars treffen elkaar op hoogte waar de wandeling over het dakpark begint, met verschillende vergezichten, langs enkele follies, langs eventuele boardwalks en gemaaide paden.

Langs de binnengevels van de Courtines voorzien we nieuwe Engelse koeren met zacht glooiende groene randen die oplopen naar het plein. Ze vormen een iets verdiepte verblijfszone rondom het plein. We kiezen voor een genereuze maat die zich goed verhoudt tot de schaal van het Paradeplein en de monumentale gebouwen. Hiernaast zorgt de zachte glooiing voor goede licht- en verblijfskwaliteit. De Engelse koeren introduceren een menselijke maat, beschutting en verkoeling met behoud van bestaande bomen.

Sinds de bouw in de 19e eeuw is de citadel in gebruik en daarmee in constante evolutie. Veelvuldige aanpassingen en het verval hebben sporen achtergelaten in het gevelbeeld. Raamopeningen zijn aangepast, we zien vorstschade, doorwoekerde wortels boven de natuurstenen lijst en waterschade binnenin. De esthetiek van de evolutie en van het verval is deel geworden van het gebouw, in al zijn kracht en al zijn schoonheid. Hierop reageren we met een zachte restauratie - een herstel naar een originele toestand is hier geen eerlijke ontwerphouding. Onze restauratiestrategie is erop gericht het verval te stoppen en gaat uit van zoveel mogelijk behoud van het bestaande materiaal, van conservatie en hergebruik. Binnen de dynamiek van de diverse bouwsporen brengt dit, eenmaal doorgetrokken naar de gevels over de hele site, een merkwaardige uniformiteit teweeg. 

De kunstacademie lijkt momenteel op nagenoeg ideale manier gehuisvest in het bestaande Logementsgebouw. We stellen voor om het Logementsblok te behouden en met eenvoudige middelen te renoveren, in verband met de bruikbaarheid van de bestaande structuur en de verantwoordelijkheid van het ontwerpteam met betrekking tot circulariteit en een verantwoorde omgang met de beschikbare middelen. Tegen de zuidgevel van het gebouw voorzien we een brede, begroeibare pergola. Hierdoor ontstaat er een natuurlijke zonnewering, en krijgen de ruimtes een gelaagd en prettig groen uitzicht.

Een ambitieuze architectuurwedstrijd met ontluisterend einde

De opdrachtgever: de stad Diest met enkele adviseurs, tevens de jury. De opgave: een visie ontwikkelen voor de herbestemming en restauratie van een monumentaal fort en de uitwerking van een gedeelte. Een opgave met extreme technische uitdagingen zoals vocht, daglicht, flexibel en duurzaam gebruik, en het bewaren van een waardevol biotoop boven op het dak. Ons antwoord: een integraal voorstel voor het behoud van het huidige tot 5m hoge aardepakket op het dak en gedetailleerde ontwerpprincipes voor het interieur met zijn prachtige bakstenen gewelven. 

De reden voor de diskwalificatie van ons ontwerpvoorstel? Uit ons onderzoek bleek dat er in het uit te werken projectgedeelte onvoldoende ruimte was voor het gevraagde programma tenzij men op of naast het monument bij zou bouwen. Dit leek ons onwenselijk. Er bleek echter een bestaand gebouw uit de jaren 60 te staan met voldoende kwaliteit en de capaciteit om het monument letterlijk en figuurlijk te verlichten. Het probleem: het gebouw maakt weliswaar deel uit van het fort maar staat op tekening net naast het uit te werken projectgedeelte en tevens op een verouderde slooplijst. Wij stelden voor om het gebouw alsnog te behouden en te gebruiken als de technische en ruimtelijke 'buitenboordmotor' van het fort, met slimme installaties en voldoende geschikte ruimte voor het deel van gevraagde programma dat niet in het monument paste. Met deze eenvoudige, eigentijdse oplossing wilden we ons verzetten tegen de sloopplannen van de stad, en het leek simpelweg functioneel, duurzaam en goedkoop.

Hoe geweldig het Belgische architectuurklimaat soms ook lijkt: zoals overal zijn procedures ook hier kwetsbaar en hangen af van kundige, ambitieuze opdrachtgevers en hun adviseurs. In Diest hadden we tijdig gevraagd om de toevoeging van externe juryleden. Toen een onafhankelijke jurering werd geweigerd hadden we eigenlijk moeten afzien van deelname.

Wat houdt de vraag voor een visie in als bepaalde antwoorden voor diskwalificatie zorgen en ontwerpers niet vrijuit mogen spreken? In hoeverre is het van deze tijd om een duurzamere oplossing (behoud in plaats van sloop en nieuwbouw) te weren, terwijl er elders door de vakgemeenschap wordt gevochten voor een ‘sloopverbod’? En hoe kijken we aan tegen de verantwoordelijkheid van publieke bouwheren die kritische adviezen van bekwame ontwerpteams om louter procedurele redenen naast zich neer leggen?

Kan dit voorbeeld meer zijn dan een pijnlijke les? Of kan het ons pleidooi voor een inhoudelijke, faire wedstrijdcultuur met verbeeldingskracht en visie kracht bijzetten?